FAQ
Co oznaczają klauzule poszczególnych licencji Creative Commons?
Licencje Creative Commons to 6 kombinacji czterech klauzul:
• BY – zawarta w każdej z kombinacji klauzula uznania autorstwa nakłada na licencjobiorcę obowiązek informowania o twórcy (licencjodawcy), źródle oraz licencji, na zasadach której korzystano z utworu;
• SA – klauzula „na tych samych warunkach”, zwana „klauzulą copyleft” to wymóg, aby w przypadku dalszego rozpowszechnienia utworu, licencjobiorca udzielał do niego takiej samej licencji, jak licencja oryginału;
• NC – klauzula użytku niekomercyjnego to zakaz korzystania z licencjonowanego utworu w sposób zarobkowy;
• ND – klauzula „bez utworów zależnych” to zakaz rozporządzania opracowaniami utworu (licencjodawca pozostawia sobie możliwość decydowania o tworzeniu np. tłumaczeń).
W razie problemów z wyborem wariantu licencji Creative Commons dla swoich publikacji, warto skorzystać z symulatora wyboru dostępnego na stronie: https://creativecommons.org/choose/?lang=pl
Czy muszę w sposób otwarty udostępniać wszystkie moje publikacje naukowe?
Nacisk na otwarty dostęp jest coraz wyraźniejszy w odniesieniu do tych publikacji, które powstają w wyniku finansowania lub współfinansowania ze środków publicznych. Publikacje finansowane ze środków prywatnych nie muszą być szeroko dostępne w darmowy, otwarty sposób, jeżeli nie wymagają tego finansujące projekt ośrodki czy fundacje.
Odrębną niż publikacje kwestię stanowią dane badawcze, które w wielu przypadkach nie mogą zostać udostępnione (dane osobowe, dotyczące sektora bezpieczeństwa i tajemnic państwowych, itp.) lub przed ich udostępnieniem muszą zostać spełnione pewne warunki, np. upłynięcie embargo czasowego, anonimizacja danych osobowych).
Czy otwarte publikowanie wygląda inaczej w przypadku patentów?
Nie, jednak możliwe jest dopiero po przejściu procedury patentowej. Ponieważ warunkiem opatentowania danych rozwiązań czy technologii jest ich oryginalność/nowatorstwo, nie mogą być one przed uzyskaniem patentu dostępne nie tylko w sposób otwarty, ale i z wykorzystaniem żadnego innego modelu publikowania.
Czym jest Black Open Access?
Czarny lub Nielegalny Otwarty Dostęp pojawił się w związku z potrzebą szybkiego, łatwego i darmowego dostępu do treści i materiałów naukowych. Jest to darmowy dostęp do płatnych artykułów, udostępnianych na pirackich stronach, np. Sci-Hub (często bez wiedzy autora) lub poprzez akademickie media społecznościowe typu Academia.edu, ResearchGate, Mendeley. Serwisy społecznościowe dla naukowców mają pozytywny wpływ na komunikację i przepływ informacji między badaczami, jednak - choć jest to wyraz postawy prootwartościowej - to zamieszczanie tam kopii publikacji odbywa się często bez konsultacji i zgody wydawców, z naruszeniem podpisanych umów. Black OA wiąże się ponadto z pomijaniem praw autorskich i brakiem kosztów, które w standardowych warunkach publikowania w OA są udziałem różnych podmiotów.
Czym jest embargo?
W kontekście otwartej nauki, embargo to okres między ukazaniem się publikacji, a momentem jej udostępnienia w modelu OA. Embargo może obowiązywać konkretną liczbę miesięcy lub zależeć od wyników sprzedaży, wyczerpania nakładu.
Czym jest Plan S?
Jest to inicjatywa grupy agencji narodowych finansujących projekty i badania, zwanej cOAlition S. Założeniem Planu S jest, by publikacje powstałe w ramach grantów finansowanych przez koalicjantów (m.in. Horyzont 2020, Horyzont Europe, granty Narodowego Centrum Nauki - NCN) były szeroko rozpowszechniane i publikowane w otwartym dostępie, najlepiej na wolnych licencjach, takich jak licencje Creative Commons. Więcej o Planie S można przeczytać na stronach Otwartej Nauki.
Czym jest postprint, i czy można go deponować w otwartych repozytoriach?
POSTPRINT to tekst po recenzjach i korektach, przed publikacją. Od opublikowanej wersji wydawniczej różni się tym, że nie posiada jeszcze odpowiedniej szaty graficznej. Możliwość publikacji takiej wersji artykułu w repozytoriach zależy od podpisanej z wydawcą umowy/polityki wydawniczej czasopisma. Informacji o polityce wielu czasopism dostarcza baza Sherpa/Romeo.
Czym jest preprint, i czy można go deponować w otwartych repozytoriach?
PREPRINT to pierwotna wersja publikacji, przed recenzją i procesem wydawniczym. Taka wersję pracy autor może zamieścić w repozytorium.
Czym są czasopisma hybrydowe?
Są to czasopisma komercyjne, subskrypcyjne, gdzie tylko część artykułów publikowana jest w modelu Open Access. Otwarte udostępnienie tekstu wiąże się z opłatą ze strony autora. Publikację w części wydawnictw finansuje MNiSW (Programy otwartego publikowania).
Czym są otwarte dane badawcze?
Dane badawcze to wszelkie materiały zebrane, zaobserwowane i wytworzone w procesie badawczym, niezbędne do oceny wyników naukowych. Są to przede wszystkim dane liczbowe, dokumenty tekstowe, notatki, ankiety i kwestionariusze, materiały audiowizualne, zdjęcia, oprogramowanie, wyniki symulacji komputerowych, algorytmy, próbki, protokoły laboratoryjne, opisy metodologiczne, etc.
Otwarte dane badawcze to takie dane, do których każdy zainteresowany ma bezpłatny dostęp, bez istotnych ograniczeń prawnych i technicznych. Udostępniane są szeroko za pośrednictwem internetu w taki sposób, by można je było ponownie wykorzystywać, modyfikować i udostępniać z zachowaniem poszanowania obowiązującego w tym zakresie prawa.
Czym są tzw. „drapieżcy”?
Drapieżne czasopisma (z ang. predatory journals) i drapieżni wydawcy oferują odpłatną publikację materiałów naukowych, która odbywa się przy braku przestrzegania odpowiednich standardów wydawniczych, z pominięciem procesu recenzyjnego. Spis drapieżnych czasopism i wydawców znajduje się na tzw. liście Bealla.
Więcej informacji o tym, na co zwracać uwagę i jak rozpoznać fałszywe czasopismo, można przeczytać tutaj.
Jakie są korzyści z otwartego publikowania?
Publikowanie w modelu Open Access to:
• większa widoczność publikacji w sieci
• szybsze upowszechnienie wyników prowadzonych badań
• szansa na zwiększenie liczby cytowań
• darmowa promocja dorobku i działalności
• zwiększenie szansy na nawiązanie interesujących kontaktów (propozycje grantów, również międzynarodowych)
Organizacje finansujące projekty naukowe, uniwersytety i ośrodki badawcze coraz liczniej przyjmują polityki otwartego dostępu, zakładając, że otwieranie wyników badań sprzyja rozwojowi nauki i innowacjom oraz realizuje misję społecznej odpowiedzialności nauki, przyczynia się do lepszego rozumienia znaczenia odkryć i nauki przez obywateli. Jest to również sposób na lepsze wykorzystanie publicznych pieniędzy (podatnik nie płaci 2 razy za to samo, tzn. najpierw za sfinansowanie badań naukowych, a potem za wykupienie licencji do artykułu, który powstał jako efekt badań finansowanych z pieniędzy publicznych).
Źródła wykorzystane w odpowiedziach na pytania:
1. Fenrich Wojciech, Selekcja i przygotowanie danych badawczych do udostępnienia, Warszawa 2019
2. Hoffman-Sommer Marta, Zarządzanie danymi badawczymi [prezentacja], Warszawa 2015
3. Majdecka Ewa, Strycharz Katarzyna, Otwarta nauka: prawo autorskie i wolne licencje, Warszawa 2018
4. Materiały dotyczące otwartego dostępu zamieszczone na stronach MNiSW
5. Rychlik Małgorzata, Theus Monika, Otwarty dostęp do piśmiennictwa naukowego. Przegląd funkcjonujących form – legalnych i nielegalnych, Biblioteka 2018, nr 22(31), DOI: 10.14746/b.2018.22.9
6. Siewicz Krzysztof, Rycko Nikodem, Prawne aspekty otwierania danych badawczych – poradnik, Warszawa 2022. Wersja 2.0
9. Strona internetowa organizacji Creative Commons Polska